Działalność rzecznicza organizacji pozarządowych w Polsce

Organizacje pozarządowe pełnią kilka ważnych funkcji: świadczą ważne usługi społeczne, mobilizują społeczeństwo wobec istotnych tematów, kontrolują władze publiczne oraz prowadzą rzecznictwo dążące do zmian społecznych. Działalność rzecznicza nie zajmuje centralnego miejsca w wśród aktywności organizacji w Polsce – większość zajmuje się głównie usługami i bezpośrednimi działaniami na rzecz określonych grup odbiorców. Co więcej, z przygotowanego przed kilkoma miesiącami przez Stowarzyszenie Klon/Jawor raportu „Efekt mrożący. O kondycji rzecznictwa organizacji pozarządowych” wynika, że działalność rzecznicza organizacji pozarządowych uległa w ciągu ostatnich lat wyraźnemu ograniczeniu. Według tego raportu w porównaniu do roku 2018 roku znacznie mniej organizacji prowadzi aktualnie rzecznictwo interesów swoich członków lub podopiecznych, uczestniczy w konsultacjach organizowanych z administracją publiczną, prowadzi działania lobbingowe, czy pracuje na rzecz zmiany prawa.

Działania rzecznicze organizacji pozarządowych w Polsce

Na szeroko rozumiane działania rzecznicze podejmowanie przez organizacje pozarządowe w Polsce składają się następujące klasy aktywności:

• działania lobbingowe i rzecznictwo mające na celu wprowadzanie zmian o charakterze systemowym, np. zmianę prawa;
• reprezentowanie interesów i rzecznictwo na rzecz członków oraz podopiecznych i klientów organizacji;
• wchodzenie w spory i debatowanie z administracją publiczną oraz samorządami, np. poprzez udział konsultacjach społecznych, kampaniach i protestach.

Powyższe formy działań są obecnie podejmowane przez 38% organizacji pozarządowych w Polsce, co stanowi wyraźny spadek z 48% takich organizacji w roku 2018.

Działalność rzecznicza podejmowana jest najczęściej przez organizacje zajmujące się:

• ochroną środowiska (67% z nich),
• ochroną prawa i prawami człowieka (65%),
• rozwojem lokalnym (57%),
• ochroną zdrowia (53%),
• usługami socjalnymi (45%).

Ponadto organizacje decydujące się na działalność rzeczniczą to najczęściej:

• organizacje o szerokim zakresie działania (działające w skali co najmniej regionu),
• organizacje istniejące od dawna (powyżej 15 lat),
• organizacje posiadające stały zespół pracowniczy,• organizacje o ponadprzeciętnych zasobach finansowych.

W przypadku organizacji zajmujących się działalnością rzeczniczą można mówić także o subiektywnym („światopoglądowym”) komponencie nastawienia do rzeczywistości społecznej. Wyróżniają się one:

• większą otwartością na korzystanie z doświadczeń Unii Europejskiej;
• bardziej krytycznym nastawieniem do zachodzących w Polsce zmian dotyczących finansowania oraz zmian prawnych dotyczących merytorycznego obszaru działalności organizacji pozarządowych;
• bardziej krytycznym nastawieniem do wobec roli Narodowego Instytutu Wolności oraz wpływu bieżącej sytuacji politycznej na działanie organizacji pozarządowych;
• negatywną oceną jakości rządowego wsparcia dla organizacji pozarządowych w czasie pandemii;
• przekonaniem, że większość ludzi w Polsce nie rozumie działalności organizacji pozarządowych;
• przekonaniem, że organizacje pozarządowe mają wpływ na rozwiązywanie ważnych problemów społecznych;
• przekonaniem, że do poprawy sytuacji organizacji pozarządowych konieczne są działania inicjowane przede wszystkim przez same organizacje.

Rzecznictwo w wąskim rozumieniu, tj. dążenie do zmian o charakterze systemowym podejmują najczęściej organizacje, które wyróżnia ogólnopolska skala działania oraz najwyższe zasoby finansowe i kadrowe.

Finansowanie organizacji rzeczniczych

Organizacje zajmujące się rzecznictwem są bardziej aktywne od innych w pozyskiwaniu środków na swoje działania – zazwyczaj korzystają ze wszystkich dostępnych źródeł przychodów. Najczęściej są to:

• składki członkowskie (63% organizacji rzeczniczych),
• darowizny od osób prywatnych (57%),
• źródła samorządowe (57%),
• darowizny od instytucji i firm (37%),
• działalność ekonomiczna (34%),
• 1% podatku (34%),
• źródła rządowe (28%),
• wsparcie krajowych organizacji pozarządowych (19%),
• fundusze Unii Europejskiej (14%),
• przychody ze zbiórek publicznych (13%),
• wsparcie zagranicznych organizacji pozarządowych (5%).

Formy działalności rzeczniczej i jej adresaci

Adresatami działań rzeczniczych prowadzonych przez organizacje pozarządowe są przedstawiciele państwowej władzy wykonawczej, ustawodawczej i sądowniczej, samorządy szczebla regionalnego i lokalnego oraz europarlamentarzyści i Komisja Europejska.

Najczęściej występującymi formami działalności rzeczniczej są:

• bezpośrednie kontakty, spotkania i rozmowy (oficjalne, jak i nieformalne);
• przygotowywanie listów i pism do decydentów;
• tworzenie stanowisk (także we współpracy z innymi podmiotami);
• przygotowywanie petycji i zbieranie pod nimi podpisów.

Ograniczenie działań o charakterze rzeczniczym

Z raportu Stowarzyszenia Klon/Jawor wynika, że obecnie mniejsza liczba (niż w 2018 r.) organizacji pozarządowych: 

• prowadzi rzecznictwo interesów swoich członków czy podopiecznych;
• uczestniczy w konsultacjach organizowanych przez administrację publiczną;
• prowadzi rzecznictwo, działania lobbingowe, pracuje na rzecz zmiany prawa.

Z powyższego wynika, że wszystkie podstawowe działania związane z rzecznictwem organizacji są podejmowane rzadziej, a organizacje zajmujące się rzecznictwem w Polsce odgrywają obecnie mniejszą rolę w życiu społecznym. Zmniejszenie się odsetka organizacji pozarządowych, które prowadzą działania o charakterze rzeczniczym wynika z następujących zjawisk:

• nowe praktyki tworzenia rozwiązań legislacyjnych (szybkie tempo stanowienia prawa, sposób jego stanowienia, a także niska jakość aktów prawnych);
• ograniczenie dostępu do procesu stanowienia prawa (zamykanie się sfery publicznej na dialog oraz fasadowość, pozorność, tempo i brak transparentności procesów konsultacyjnych);
• działania instytucji publicznych (stanowienie instytucjonalnych przeszkód dla rzecznictwa, niestosowanie się do procedur, wykorzystywanie obowiązków sprawozdawczych organizacji jako mechanizmów kontroli);
• trudności z finansowaniem działań rzeczniczych (brak środków i konkursów na działania rzecznicze, upolitycznienie finansowania dostępnego z Narodowego Instytutu Wolności, rozdrobnienie środków publicznych);
• ograniczone możliwości kadrowe organizacji (przeciążenie zespołów, luki kompetencyjne, wypalenie zawodowe);
• antagonizacja sektora społecznego (konkurencja, konflikty, polaryzacja społeczno-polityczna, brak solidarności, nieskuteczne metody działania);
• fasadowe podmioty rzecznicze (organizacje działające dla wąskiej grupy interesów, organizacje stworzone z myślą o korzystaniu ze środków centralnych, biznesowe organizacje pozarządowe, organizacje fundamentalistyczne);
• polaryzacja i upolitycznienie życia społecznego (wszechobecny spór polityczny zastępujący merytoryczną dyskusję, zamykanie się we własnych kręgach zaufania);
• lęk przed konsekwencjami podjęcia działalności rzeczniczej (możliwość utraty finansowania, konsekwencje proceduralne, brak poczucia bezpieczeństwa w przypadku podjęcia się rzecznictwa w obszarach uznawanych przez obecną władzę za pole walki politycznej, efekt mrożący – wycofywanie się z „ryzykownych działań”)

Sytuacja organizacji rzeczniczych w Polsce

Efekt mrożący (wycofywanie się z działań postrzeganych jako ryzykowne) wśród organizacji rzeczniczych – przede wszystkim działających w obszarach praw człowieka, praworządności i ochrony środowiska – wynika w dużym stopniu z postawy państwa i instytucji publicznych. To właśnie one kształtują przestrzeń do działania dla trzeciego sektora, w tym dla tej jego części, która zajmuje się działalnością rzeczniczą. Rzecznictwo jest możliwe wtedy, gdy istnieją podstawowe warunki do faktycznego dialogu z władzami publicznymi, a procesy decyzyjne są jawne. Jednak według raportu Stowarzyszenia Klon/Jawor przestrzeń do partycypacyjnej i transparentnej dyskusji w duchu odpowiedzialności za wspólnotę społeczno-polityczną ulega postępującemu ograniczeniu w naszym kraju. Niezależnie od tego warto pamiętać, że konsultacje publiczne wciąż są uznawane za skuteczną metodę wpływu na decydentów politycznych w krajach demokratycznych..

Źródło: „Efekt mrożący. O kondycji rzecznictwa organizacji pozarządowych” Stowarzyszenie Klon/Jawor